प्रदीप खनालको तीर्थयात्रा : एक अध्ययन

काठमाडौं – नेपालका प्रदीप खनालको तीर्थयात्रा केवल एक साधारण धार्मिक यात्रा होइन, यो आधुनिक युगमा एक ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, र आध्यात्मिक जागरणको प्रतिक हो।काठमाडौं निवासी उनले भारत, नेपाल, पाकिस्तान, बङ्गलादेश, श्रीलंका, भूटान र तिब्बतसम्म फैलिएर हिन्दू, बौद्ध, सिख र प्रकृति पूजक परम्पराहरूको मुख्य तीर्थस्थलहरूको दर्शन, पूजन, हवन, यज्ञ र शुद्धीकरण स्नानको माध्यमबाट जुन यात्रा गरे, त्यो हिन्दू धर्मको २१औँ शताब्दीको पुनरजागरण अभियानकै रूप मान्न सकिन्छ। यो यात्रा एकपटक फेरि आदि शंकराचार्य र गुरु नानक देवजीको ऐतिहासिक यात्राको सम्झना दिलाउँछ।

आदि शंकराचार्य र तिनको तीर्थयात्रा

आदि शंकराचार्य (७८८-८२०ई.) ले ३२ वर्षको अवधिमा भारतभरि फैलिएर चारधाम स्थापनासहित सम्पूर्ण सनातन धर्मको एकीकरणको महान कार्य गरे। उनीले दक्षिण भारतको केरलाबाट यात्रा सुरु गरी बद्रीनाथ, द्वारका, पुरी र रामेश्वरमसम्म गएर चार प्रमुख पीठ स्थापना गरे। उनले ५२ शक्तिपीठहरूलाई पुनःस्थापित गरे, १२ ज्योतिर्लिङ्गहरूको महत्त्वलाई व्याख्या गरे र अष्टदश शुद्ध दर्शन शास्त्रको प्रचार गरे। उनका यात्रा आध्यात्मिक शिक्षाको पुनर्जागरण, वेदान्त दर्शनको प्रवर्द्धन र सनातन धर्मको संरक्षणमा समर्पित थिए।

शंकराचार्यको यात्राको उद्देश्य थियो-दिग्भ्रमित समाजलाई पुनः एकीकृत गर्नु, वेद र उपनिषद्को मर्ममा आधारित अध्यात्मिक चेतना फैलाउनु, र विभिन्न सम्प्रदायहरूलाई एक सूत्रमा बाँध्नु। उनले कालिका, कामाख्या, ज्वालामुखी, वैष्णो देवी, कान्ची, शारदा पीठजस्ता शक्तिपीठहरूमा दर्शन गरी तान्त्रिक र वैदिक धारालाई सन्तुलनमा ल्याउने प्रयास गरे।

गुरु नानक देवजी र तिनको उदासी यात्रा

सिख धर्मका संस्थापक गुरु नानक देवजी (१४६९–१५३९) ले लगभग २८ वर्षसम्म चार उदासी यात्राको माध्यमबाट भारत, अफगानिस्तान, अरब, तिब्बत, श्रीलंका र मक्का-मदीना जस्ता पवित्र स्थलहरूको भ्रमण गरे। उनको यात्रा केवल धार्मिक दर्शनको होईन, धर्म-सुधार, सामाजिक न्याय र अन्तरधार्मिक संवादको उदाहरण थियो। उनले बनारस, हरिद्वार, मथुरा, काशी, नानक झील, मक्का, बगदाद, तिब्बत, ल्हासा, मानसरोवर हुँदै भारतको दक्षिणसम्म यात्रा गरे। उनले हिन्दू, मुस्लिम, बौद्ध, जैन, सुफी र भोट धर्मावलम्बीहरूसँग संवाद गरी सार्वभौमिक आध्यात्मिकताको सन्देश दिए।

उनका यात्रा स्थलगत थिए-

ननकाना साहिब (पाकिस्तान)
करतारपुर साहिब
हरिद्वार
पटना साहिब
हेमकुण्ड साहिब
मक्का, बगदाद
श्रीलंका (नगदद्वीप)

गुरु नानकको यात्राले धर्म-अन्धविश्वासको विरोध गर्दै प्रेम, सेवा, समर्पण र एकेश्वरवादको भाव फैलायो। उनले जात-पात, धार्मिक कट्टरता र पाखण्डविरुद्ध आवाज उठाए।

प्रदीप खनालको तीर्थयात्रा: आधुनिक अध्यात्मिक पुनर्जागरण

प्रदीप खनालको यात्रा विशेष बनाउँछ तिनको समग्रता, समर्पण र साधनाको गहिराईले। उनले करिब ४५० भन्दा बढी तीर्थस्थलहरूको यात्रा गर्दै शारिरिक, मानसिक र आध्यात्मिक कठिनाइहरू पार गरे। ती स्थानहरूमा पूजा, यज्ञ, संकल्प, हवन, स्नान, ध्यान र सेवा भावका माध्यमबाट तीर्थयात्रा केवल स्थल भ्रमण नभई आत्मसाक्षात्कारको यात्रामा परिणत भयो।

उनले भ्रमण गरेका मुख्य तीर्थहरू :

५२ शक्तिपीठ: कामाख्या, ज्वालामुखी, वैष्णो देवी, हिंगलाज (पाकिस्तान), तारातारिणी, त्रिपुरा सुन्दरी, शारदा पीठ (तिब्बत), पाथिभरा (नेपाल), आदि।

१२ ज्योतिर्लिङ्ग: सोमनाथ, केदारनाथ, काशी, महाकालेश्वर, ओंकारेश्वर, त्र्यंबकेश्वर, भीमाशंकर, रामेश्वरम, आदि।

चारधाम: बद्रीनाथ, द्वारका, पुरी, रामेश्वरम।

बौद्ध स्थलहरू: लुम्बिनी, बोधगया, कुशीनगर, सारनाथ, नामग्याल मोनास्ट्री (धर्मशाला), ल्हासा (तिब्बत)।

सिख स्थलहरू: ननकाना साहिब, करतारपुर, स्वर्ण मन्दिर, पटना साहिब।

पवित्र जल स्नान: गंगोत्री, प्रयागराज, कुरुक्षेत्र, हरिद्वार, मानसरोवर, रामेश्वरम समुद्र, गंगासागर, गोदावरी, कृष्णा नदी, नर्मदा, सरयू, यमुना, ब्रह्मपुत्र।

प्रदीप खनालको यात्राको प्रमुख विशेषताहरू:

अन्तरधार्मिक संवाद: उनले हिन्दू, बौद्ध, सिख, जैन, इस्लाम र आदिवासी प्रकृति पूजक परम्पराहरूको सम्मानसाथ दर्शन गरे। यो समावेशी दृष्टिकोण नै उनको यात्रालाई अनन्य बनाउँछ।

संस्कृति संरक्षण: प्रत्येक तीर्थमा उनले पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक महत्त्वका विवरण संकलन गरे, जसले भावी पुस्तालाई ज्ञान प्रदान गर्नेछ।

आध्यात्मिक प्रयोग: केवल दर्शन मात्र होइन, उनले प्रत्येक स्थलमा यज्ञ, हवन, ध्यान, शुद्धिकरण स्नान, गुरु–संतसँग संवादजस्ता अभ्यासलाई निरन्तरता दिए।

विश्वस्तरीय अभियान: नेपाल र भारतमा आयोजना हुने शिव–शक्ति महा समागममार्फत उनले यो यात्रालाई विश्वमञ्चमा उजागर गर्ने प्रयत्न गरेका छन्। यो कार्यक्रमले ५२ शक्तिपीठका प्रमुख पुजारी, १२ ज्योतिर्लिङ्गका पुजारी, चार शंकराचार्य, बौद्ध गुरुहरू र अन्तर्राष्ट्रिय आध्यात्मिक नेताहरूलाई एक मञ्चमा ल्याउने छ।

दस्तावेजीकरण: उनी र उनको टोलीले यो सम्पूर्ण यात्रा फिल्म, फोटो, र लेखमार्फत संग्रह गरेका छन्। आगामी पुस्तक ‘चार आदि शक्ति पीठ, १८ महा शक्ति पीठ, ५२ शक्ति पीठ’ र वृत्तचित्र निर्माण यसैको अंश हो।

निष्कर्ष

आदि शंकराचार्यले वेदान्त दर्शनलाई पुनःस्थापित गरे, गुरु नानक देवले धर्मलाई मानवता र सेवा मार्फत परिभाषित गरे भने प्रदीप खनालले आधुनिक युगमा तीर्थयात्रालाई धर्म, आध्यात्म, अन्तरधार्मिक संवाद र सांस्कृतिक कूटनीतिमा रूपान्तरण गरेका छन्। उनका यात्रा न केवल धार्मिक साधना हो, यो चेतना, संरक्षण र जागरणको अभियान हो।

प्रदीप खनालको तीर्थयात्रा आधुनिक युगका लागि एउटा प्रेरणादायी उदाहरण हो जसले सनातन परम्परालाई नयाँ पुस्तासँग जोड्ने काम गरिरहेको छ। उनको समर्पण, एकाग्रता, र सेवा भावना भविष्यका तीर्थयात्रीहरूका लागि दीपशिखा बन्नेछ।