बौनियाँ कैलाली/हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल तृतीयालाई नेपाली महिलाले हरितालिका तिजका रूपमा मनाउने गर्छन् । विवाहित महिलाले पतिको दीर्घायु र अविवाहितले योग्य वरको कामना गर्दै तिजको व्रत बस्छन् भन्ने धार्मिक विश्वास छ । पौराणिक युगमा पार्वतीले महादेव पति पाउन यो दिन पानीसमेत नखाई निराहार व्रत बसेकाले महादेव प्रसन्न भएको कथासँग तिजको व्रत जोडिएको छ ।
तृतीयाका दिन निराहार व्रत बस्नुपर्ने भएकाले अघिल्लो दिन विभिन्न पकवान पकाएर खाने गरिएकाले यसलाई दर भनियो । तिजको अवसरमा विवाहित छोरी माइत आएर घरमा पाएका दुःखकष्ट, व्यहोर्नुपरेको बुहार्तन आमा तथा माइती पक्षलाई सुनाएर मन हल्का पार्ने गर्दछन् । पहिले बाल्यावस्थामै बिहे हुँदा चेलीले माइत आउन तिज पर्खनुपर्ने हुँदा पनि यसको विशेष महत्व थियो । तर, अहिले अधिकांशले वयस्क भएपछि आफैंले रोजेर विवाह गर्दा तिजको हिजोको जस्तै सामाजिक महत्व नभए पनि समयसँगै यसले पनि आधुनिकताको जामा पहिरिने अवसर पाएको छ ।
हिजो हिन्दू धर्मावलम्बीमा रजस्वला नहुँदै विवाह गर्ने चलन थियो । रजस्वला नहुँदै कन्यादान दिए हजार गाई दान दिएभन्दा बढी पूण्य प्राप्त हुने विश्वास थियो । परिवार संयुक्त हुन्थ्यो ।
कृषि तथा पशुपालनमा आधारित समाज व्यवस्था थियो । कृषि तथा पशुपालनमा आधारित समाजमा कडा शारीरिक श्रम अनिवार्य हुन्छ । माइतीको माटोमा लडिबुडी खेल्दै गरेकी बालिका बुहारी भएर अर्काको घरमा पुग्थिन् । अहिले पनि बालबालिका अर्काको घरमा जति नै माया गरे पनि आफ्नै आमाबाबुसँग सहजाउँछन् । यो स्वाभाविक बाल सुलभता पनि हो ।
यस्तो समाज व्यवस्थामा जितभन्दा पनि माइत जान पाउने पर्वको सम्झनाले पनि चेलीमा रोमाञ्चकता भर्दथ्यो । तर, अहिले सामाजिक व्यवस्था बदलिएको छ । कृषि र पशुपालनका ठाउँमा व्यापार, नोकरी तथा अन्य बौद्धिक व्यवसायले लिएको छ । सामाजिक व्यवस्था बदलिएसँगै हामीले मनाउँदै आएका चाडपर्व मनाउने तरिका पनि फेरिएको छ ।
आपुँजीवादी युगमा हरेक चाड पर्व पनि विज्ञापनबाट प्रभावित भएका हुनु स्वाभाविक हो । जति धेरै प्रोपोगान्डा मच्चाउन सकिन्छ त्यति नै धेरै बिक्री हुन्छ ।
अर्थात् अर्थशास्त्रको माग र पूर्तिको सिद्धान्त यहाँ लागू हुन्छ । विज्ञापनले मागलाई प्रोत्साहित गर्छ । यसैगरी, तिजलाई पनि अहिले अतिरञ्जित गरिएको छ । महिनौं अघिदेखि दर खाने नाममा पार्टी प्यालेस भरिभराउ भएका छन् । गीत, संगीतको व्यापार पनि उत्तिकै फस्टाउँदो छ । खाद्यपदार्थ र कपडा, गहनाको त प्ररतिस्पर्धा नै हुने गरेको छ । यसले तिजको मौलिकपना हराए पनि भड्किलो नै सही परम्परालाई खास जातीय घेराबाट छिचोल्दै फराकिलो बनाएको छ । तिज मनाउनुका खास कारण, यसको धार्मिक तथा सामाजिक महत्वका गुण दोष आफ्ना ठाउँमा होलान् ।
यसले नेपाली महिलालाई स्वतन्त्रताको अनुभूत गराएको भने साँचो हो । धार्मिक मान्यता जस्तो पतिको दीर्घायु र योग्य वरको कामनाका लागि आज कसैले तिजको व्रत नबस्ला तर, यो रमाइलोमा सरिक नहुने कमै हुन्छन् । हिजो हिन्दू महिलामा त्यसमा पनि क्षत्री तथा ब्राह्मण जातिमा सीमित रहेको तिजले आज प्रायः सबै जातीय समुदायका महिलालाई प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष प्रभावित बनाएको छ । आजको तिजले महिला सशक्तीकरण, सम्मान र स्वतन्त्रतालाई प्रवद्र्धन गरेको छ ।
नेपाली महिलामा ८ मार्चको नाम नसुन्ने र यसको महत्व नबुझ्ने धेरै छन् । तर, तिज सबैमा पुगेको छ । आज तिजलाई नेपाली महिला अधिकार दिवसको मान्यता नदिए पनि सामाजिकरूपमा यस्तै किसिमले उपयोग गरिएको छ । त्यसैले, हामी पनि तिजको अवसरमा सबै नेपाली महिलामा स्वतन्त्रता, समानता र सशक्तीकरणको प्रवद्र्धन गर्न सकोस् भन्ने शुभकामना व्यक्त गर्दछौं ।
